Хомус аан дойду норуоттарыгар киэҥник тарҕаммыт музыкальнай тэрил буолар. Саха хомуһун туһунан бастакы бэлиэтээһиннэри XIX үйэҕэ нуучча айанньыттарын, чинчийээччилэрин Ричард Маак, Вацлав Серошевскай, Иван Худяков, Александр Миддендорф, онтон да атыттар үлэлэригэр ааҕабыт.
Филологическай наука доктора, профессор, Российскай Федерация культуратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Егорович Алексеев – Хомус Уйбаан Америкаҕа сылдьан, ол дойду хомусчуттарын, хомуһу чинчийээччилэрин кытта көрсүһэн баран, туруорсан, сүүрэн-көтөн, кэпсэтиһэн, Саха сиригэр Хомус музейа Норуот айымньытын дьиэтигэр 1990 сыллаахха сэтинньи 30 күнүгэр аһыллыбыта. Онтон II Аан дойдутааҕы хомус конгреһын сүбэтинэн, Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин 1991 сыллаах ахсынньы 19 күнүнээҕи 612 нүөмэрдээх уурааҕынан Аан дойдутааҕы Хомус киинэ тэриллибитэ. Билигин хомус музейын директорынан Бястинов Дмитрий Дмитриевич үлэлиир.
Бу музей базатыгар олоҕуран, 1991 сыллаахха II-с Норуоттар икки ардыларынааҕы хомус конгреһа Дьокуускайга ыытыллыбыта.
Биир умнуллубат түгэнинэн 2011 сыллаахха бэс ыйын 24 күнүгэр Государственнай циркэ дьиэтигэр 1344 хомусчут тэҥҥэ оонньоон, Гиннес рекордун олохтообуттара буолар. Бу тэрээһиҥҥэ 21 араас омук дойдутуттан хомусчуттар кыттыбыттара.
Уус-Алдан улууһа элбэх хомус уустарынан биллэр. Ол курдук, Николай Петрович Бурцев, Роман Ильич Готовцев, Герман Гаврильевич Бурцев уонна да атыттар ураты дьүрүскэн тыастаах хомустарын дьон-аймах бары да сөбүлээн тыаһатан аар саарга аатырдаллар.
Бастакы идэтийбит хомусчут, Россия үтүөлээх артыыһа, Аан дойду виртуоз хомусчута, саха олоҥхото уонна хомуһа аан дойду таһымыгар тахсарыгар сүдү оруоллаах, биир дойдулаахпыт Петр Петрович Оготоев буолар. Кини саха хомуһун профессиональнай сыанаҕа таһаарсыбыт дьоннортон биирдэстэрэ.
Бүөтүр Оҕотоойоп аатын үйэтитэн билигин үгүс тэрээһиннэр ыытыллаллар, Ол курдук республикатааҕы “Хомус Уолан” күрэс уонна төрөөбүт дойдутугар Лөгөй нэһилиэгэр хомусчут 55 сылын көрсө үбүлүөйүнэй ыһыах ыһыллыбыта, кини туһунан “Хомуһуннаах хомусчут Бүөтүр Оҕотоойоп” диэн ахтыы кинигэ, «Орто дойду оҕото хомуһуннаах хомустаах Оҕотоойоп» — диэн документальнай киинэ тахсыбыттара.
“Хомус кырдала” бырайыак 2008 сылтан саҕалаан нэһилиэк иһиттэн улуус, республика онтон аан дойду таһымыгар тиийэ таҕыста. Ааптар – СР культуратын туйгуна, Владимир Дионисьевич Лонгинов аатынан Тандатааҕы норуот айымньытын киинин директора Находкин Альберт Алексеевич буолар. Ол курдук 2015 сыллаахха “Хомус кырдала” 1-кы аан дойдутааҕы курэҕэ ыытыллыбыта.
2012 сыллаахтан улууспутугар хомус түмсүүтэ тэриллэн үлэлиир. 2017 сылтан культура управлениетын солбуйар начальнига Лена Семеновна Павлова салайан киэҥ былааннаах үлэни ыытар.
Хомус тардыытын биир ураты көрүҥүнэн ансамбыллар буолаллар. Ол курдук, биһиги улууспутугар хомусчуттар ансамбыллара нэһилиэктэринэн элбии тураллара үөрдэр.
Хомус – саха искусствотын биир үрдүкү чыпчаала, норуоппут былыр-былыргыттан үгүс үйэлэр тухары илдьэ кэлбит сүдү кылаата буолар.
Бу кылааты сүтэрбэккэ көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ тиэрдэн иһии-норуот ытык иэһэ.
